Podróż Olkusz i najbliższa okolica

   W XIV wieku Olkusz był jednym z sześciu najważniejszych miast Małopolski. Decydowały o tym liczne przywileje królewskie, korzystne położenie przy szlaku handlowym z Krakowa do Wrocławia oraz potęga miejscowego górnictwa rud srebra i ołowiu. Niecałe sto lat później olkuski ołów był juz znany w całej ówczesnej Europy. Jak głoszą legendy, tutejsi gwarkowie byli tak bogaci, że ich dzieci miały srebrne kołyski, a oni sami nosili buty ze srebrnymi podkówkami.

    Przed wiekami podziemne kruszce stanowiły własność królewską. Dlatego też prawo do ich wydobywania wiązało się z odpowiednią daniną na rzecz władcy. Na mocy Pierwszej ordynacji z roku 1374 roku gwarkowi oddawali królowi jedenastą część pozyskiwanego przez siebie ołowiu i srebra. Płacili tzw. groszowe a w zamian posiadali liczne prawa i przywileje. Największy rozkwit olkuskiego górnictwa przypadł na XVI wiek. O ile jeszcze na początku wieku wydobycie ołowiu wynosiło 6 tysięcy centarów (1 centar= ok. 50 kg). Podobnie zwiększało się pozyskiwanie srebra - z 1,5 tysięcy grzywien do 6 tysięcy grzywien (1 grzywna = ok 200 gram).

    Podczas oblężenia Jasnej Góry (1655) szwedzki generał Muller chciał wysadzic mury klasztoru w powietrze. W tym celu sprowadził z Olkusza 102 gwarków. Tu pod groźbą kary śmierci zmusił ich do kopania podziemnych tuneli. Reszty miały dokonać potężne ładunki wybuchowe. Ostatecznie planyte spełzły na niczym, gdy obrońcy klasztoru dokonali wypadu za mury klasztorne i zabili prawie wszystkich kopaczy. 

    W panoramie Olkusza widać gotyckie mury bazyliki św. Andrzeja - dumnie górują nad miastem. Są one świadectwem jego bogatej historii, która była pisana latami wojen, powstań narodowych i czasów pokoju. Żyli tu obok siebie katolicy, prawosławni i Żydzi. Dzis ich losy można także poznać dzięki wędrówce po tutejszych kościołach, nekropoliach i miejscach pamięci narodowej.

     Bazylika św. Andrzeja - to gotycki, trójnawowy kościół wzniesiony na przełomie XIII i XIV wieku. Do jego budowy użyto cegły i czerwonego piaskowca. Świątynia rozbudowywana przez wieki. W podziemiach znajduje sie krypta z grobem fundatora - Stanisława Amendy. Wnętrza kościoła zdobią nagrobki mieszczanz charakterystycznymi gmerkami i gotyckie stalle. W 1997 r bp sosnowiecki Adam Śmigielski nadal kościolowi tytuł kolegiaty olkuskiej a w 2001 roku papież Jan Paweł II podniósł ją do rangi bazyliki mnijeszej.

    Organy Hummla sa najcenniejszym  elementem bazyliki. Późnorenesansowe organy z 1611 roku rozpoczął budować Hans Hummel, wybitny organomistrz z Norymbergi a dokończył jego uczeń Jerzy Nitrowski. Rgany posiadaja dwa manuały (klawiatury ręczne), pedał (klawiaturę nożną) oraz 31 głosów. Wyposazono je w 1776 piszczałek, z których wiekszość zachowała oryginalny mechanizm.

       Pierwsze wzmianki o żydowskich mieszkańcach Olkusza pochodzą sprzed 1317 roku. W księgach miejskich pojawił się wówczas zapis "curie due Judeorum", co w tłumaczeniu na język polski oznaczało "domostwa dwóch Żydów". Niewykluczone, że później Żydzi opuścili miasto, być może zmuszeni do tego królewskim nakazem. Dopiero od XVI wieku źródła archiwalne ponownie odnotowują obecność Żydów w Olkuszu. Liczba Żydów w Olkuszu oraz ich znaczenie w sferze gospodarczej - zwłaszcza w handlu ołowiem, srebrem i działalnością kredytową - od tej pory będą stopniowo wzrastać aż do czasów II WŚ.

     W Olkuszu istnieją dwie żydowskie nekropolie. Stary cmentarz żydowski powstał najprawdopodobniej po 1584 roku na Przedmieściu Sławkowskim. Cmentarz został poważnie zdewastowany w czasie II wojny światowej. Macewy wmurowano w parkan i dziedziniec dawnego Liceum Ogólnokształcącego w Olkuszu. Część z nich wykorzystano do budowy zbiornika przeciwpożarowego i kanału doprowadzającego wodę na Pomorzanach. Dziś zachowały się jedynie pojedyncze płyty nagrobne. Cmentarz ten w ciągu ostatnich kilkunastu lat uległ poważnej dewastacji. W 1984 roku podczas prac badawczych zinwentaryzowano kilkadziesiąt nagrobków. Na początku lat dziewięćdziesiątych odnotowano tu już tylko siedem macew. W 2006 roku działacze olkuskiego Stowarzyszenia Kulturalnego "Brama" przewieźli tu około trzydziestu kolejnych nagrobków, odnalezionych podczas prac budowlanych na jednej z posesji w dzielnicy Pomorzany. Cmentarz ten został właściwie zrekonstruowany w miejscu, w którym znajdował się pierwotnie, stąd dosyć dziwnie wyglada we współczesnej scenerii nowych domków, które go otaczają.

      Nowy cmentarz żydowski w Olkuszu powstał na przełomie XIX i XX wieku i zlokalizowany jest przy ulicy Jana Kantego. Według różnych źródeł ocalało od kilkudziesięciu do dwustu sztuk macew, z których większość nie znajduje się na swoim pierwotnym miejscu. Wiele nagrobków zostało zniszczonych, użytych jako budulec lub wykorzystanych w inny sposób. Cmentarz jest częściowo ogrodzony, częściowo ograniczony ruinami, najprawdopodobniej pozostałościami po domu przedpogrzebowym. Niektóre inskrypcje wypełniano ołowiem co była bardzo charakterystyczne dla mieszkańców Olkusza. 

    Dwa kilometry od Olkusza znajdują się ruiny zamku w Rabsztynie. Jego mury zajmują skaliste, wapienne wzgórze. Początki zamku nie sa dokladnie znane. Pierwsze wzmianki pochodzą z 1396 roku. Dzięki nim wiemy, że zamek był wowczas w zastawie wojewody krakowskiego Sytka z Melesztyna.

    Później warowia trafiła w posiadanie Andrzeja tęczyńskiego herbu Topór. Wkrótce przyjął on nazwisko Rabsztyński i był pierwszysm starostą tych ziem. Następnie zamek był własnością Bonerów, Zygmunta Myszkowskiego, Mikołaja Wolskieo i Korycińskich.

   W 1657 roku zamek został ograbiony i spalony przez Szwedów. Późniejsi starostowie rabsztyńscy zamieszkiwali go już tylko częściowo. Ostatnim z nich był Kazimierz Mieczkowski. Urząd swój sprawował do 1792 roku.

    Od 2003 roku przy Stowarzyszeniu Zamek Rabsztyński działa Bractwo Rycerskie "Kruk". Jego członkowie kultywują dawne tradycje rycerskie. Co roku w lipcu bractwo współorganizuje festyn oraz turnieje rycerskie.